ગ્રેફાઇટ: બેટરીનો જાદુઈ પથ્થર અને ચીનનો દબદબો
શું તમે જાણો છો કે તમારા મોબાઈલ ફોન, લેપટોપ અને ઇલેક્ટ્રિક ગાડીઓ કેવી રીતે કામ કરે છે? આ બધી વસ્તુઓમાં એક ખાસ વસ્તુ હોય છે, જેનું નામ છે “બેટરી”. અને બેટરીનો સૌથી મહત્વનો ભાગ છે “ગ્રેફાઇટ”!
ગ્રેફાઇટ શું છે?
ગ્રેફાઇટ એ પૃથ્વી પર મળતો એક પથ્થર જેવો પદાર્થ છે. તે પેન્સિલની અંદર જે કાળું લીડ હોય છે, તે જ છે! ગ્રેફાઇટ વીજળીનું સારું વાહક છે, એટલે કે તે વીજળીને પોતાની અંદરથી સરળતાથી પસાર થવા દે છે. આ ગુણધર્મને કારણે જ તેનો ઉપયોગ બેટરી બનાવવા માટે થાય છે.
બેટરીમાં ગ્રેફાઇટનું કામ:
બેટરીમાં ગ્રેફાઇટનો ઉપયોગ “એનોડ” તરીકે થાય છે. જ્યારે તમે બેટરીનો ઉપયોગ કરો છો, ત્યારે ગ્રેફાઇટમાંથી ઇલેક્ટ્રોન (વીજળીના નાના કણ) બહાર નીકળીને બેટરીના બીજા ભાગમાં જાય છે, અને આ રીતે વીજળી ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે બેટરી ચાર્જ થાય છે, ત્યારે આ ઇલેક્ટ્રોન પાછા ગ્રેફાઇટમાં આવી જાય છે.
ચીન અને ગ્રેફાઇટ:
તમને જાણીને આશ્ચર્ય થશે કે દુનિયામાં સૌથી વધુ ગ્રેફાઇટ ચીનમાં મળે છે. ચીન એટલો બધો ગ્રેફાઇટ ઉત્પન્ન કરે છે કે દુનિયાની મોટાભાગની બેટરીઓ બનાવવા માટે ગ્રેફાઇટ ચીનથી જ જાય છે. આનો મતલબ એ થયો કે જો ચીન ગ્રેફાઇટ આપવાનું બંધ કરી દે, તો દુનિયામાં નવી બેટરીઓ બનવી મુશ્કેલ બની જાય.
આમાં ચિંતા જેવું શું છે?
સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટીના વૈજ્ઞાનિકોએ તાજેતરમાં એક મહત્વનો લેખ પ્રકાશિત કર્યો છે, જેનું નામ છે ‘Confronting China’s grip on graphite for batteries’. આ લેખમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે બેટરી બનાવવા માટે ગ્રેફાઇટ પર ચીન પર વધુ પડતી નિર્ભરતા ભવિષ્યમાં સમસ્યા ઊભી કરી શકે છે.
વિચારો, જો કોઈ એક દેશ પાસે કોઈ ખાસ વસ્તુનું ઉત્પાદન કરવાનો એકાધિકાર (monopoly) હોય, તો તે દેશ તે વસ્તુની કિંમત વધારી શકે છે અથવા તેને પોતાની મરજી મુજબ ઉપયોગ કરી શકે છે. આ જ રીતે, જો ચીન ગ્રેફાઇટનો પુરવઠો નિયંત્રિત કરે, તો ઇલેક્ટ્રિક ગાડીઓ અને અન્ય ટેકનોલોજીના વિકાસમાં અવરોધ આવી શકે છે.
આપણે શું કરી શકીએ?
વૈજ્ઞાનિકો અને સરકારો આ સમસ્યાનો ઉકેલ લાવવા માટે પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. કેટલાક સંભવિત ઉકેલો આ મુજબ છે:
- બીજી જગ્યાએથી ગ્રેફાઇટ મેળવવો: વૈજ્ઞાનિકો દુનિયાના અન્ય દેશોમાં પણ ગ્રેફાઇટના ભંડાર શોધી રહ્યા છે અને તેનું ઉત્પાદન વધારવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે.
- નવી ટેકનોલોજી વિકસાવવી: વૈજ્ઞાનિકો એવી બેટરીઓ વિકસાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે જેમાં ગ્રેફાઇટનો ઉપયોગ ઓછો થાય અથવા તો બિલકુલ ન થાય. આ માટે સિલિકોન જેવી નવી સામગ્રી પર સંશોધન ચાલી રહ્યું છે.
- ગ્રેફાઇટનું રિસાયક્લિંગ: જૂની બેટરીઓમાંથી ગ્રેફાઇટ પાછો મેળવીને તેનો ફરીથી ઉપયોગ કરવો પણ એક સારો વિકલ્પ છે.
તમારા માટે સંદેશ:
આપણે બધા ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીએ છીએ, અને આ ટેકનોલોજી પાછળ ઘણા બધા વૈજ્ઞાનિકો અને સંશોધકો મહેનત કરે છે. ગ્રેફાઇટ જેવી સામાન્ય લાગતી વસ્તુ પણ કેટલી મહત્વની છે તે આપણે સમજી શકીએ છીએ. જ્યારે તમે તમારી ઇલેક્ટ્રિક ગાડી ચલાવો અથવા તમારો મોબાઈલ વાપરો, ત્યારે યાદ રાખજો કે આ બધી વસ્તુઓ કેવી રીતે બને છે અને તેને બનાવવા માટે કઈ કઈ વસ્તુઓની જરૂર પડે છે.
વિજ્ઞાન એ ફક્ત પુસ્તકોમાં નથી, તે આપણા રોજિંદા જીવનમાં પણ વણાયેલું છે. આશા છે કે આ માહિતી તમને ગ્રેફાઇટ અને બેટરીની દુનિયા વિશે વધુ જાણવા માટે પ્રેરિત કરશે! તમે પણ ભવિષ્યમાં આવા જ વૈજ્ઞાનિક બનીને દુનિયાની સમસ્યાઓનો ઉકેલ લાવી શકો છો.
Confronting China’s grip on graphite for batteries
AI એ સમાચાર આપ્યા છે.
Google Gemini માંથી પ્રતિસાદ મેળવવા માટે નીચેનો પ્રશ્ન ઉપયોગમાં લેવાયો હતો:
2025-07-22 00:00 એ, Stanford University એ ‘Confronting China’s grip on graphite for batteries’ પ્રકાશિત કર્યું. કૃપા કરીને સંબંધિત માહિતી સાથે એક વિગતવાર લેખ લખો, જે બાળકો અને વિદ્યાર્થીઓ સમજી શકે તેવી સરળ ભાષામાં હોય, જેથી વધુ બાળકો વિજ્ઞાનમાં રસ લેવા પ્રેરાય. કૃપા કરીને લેખ ફક્ત ગુજરાતીમાં જ આપો.