શા માટે દિવસ દરમિયાન આપણને ઊંઘ આવે છે? – એક રસપ્રદ વિજ્ઞાનિક સમજ (બાળકો અને વિદ્યાર્થીઓ માટે)
તમને ક્યારેય દિવસ દરમિયાન, ખાસ કરીને બપોર પછી, આંખો ભારે થઈ જતી હોય અને ઊંઘ આવવા લાગતી હોય એવું લાગ્યું છે? ઘણીવાર આપણે વિચારીએ છીએ કે આ શું થયું! આપણે તો રાત્રે બરાબર સૂતા હતા, તો પછી દિવસ દરમિયાન શા માટે આવી આળસ અને ઊંઘ આવે છે?
હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીના વૈજ્ઞાનિકોએ આ જ પ્રશ્નનો જવાબ શોધવા માટે ખૂબ જ રસપ્રદ અભ્યાસ કર્યો છે. તેમના નવા સંશોધન (જે 27 ઓગસ્ટ, 2025 ના રોજ પ્રકાશિત થયું) મુજબ, દિવસ દરમિયાન આપણને ઊંઘ આવવા પાછળ મુખ્યત્વે બે કારણો જવાબદાર છે. ચાલો, આ કારણોને સરળ ભાષામાં સમજીએ, જેથી વિજ્ઞાન આપણને વધુ રોમાંચક લાગે!
આપણા શરીરની બે “ઘડિયાળો”:
વિચારો કે આપણા શરીરની અંદર બે ખાસ ઘડિયાળો ચાલી રહી છે. એક ઘડિયાળ રાત્રે સૂવા અને સવારે ઉઠવાનો સમય નક્કી કરે છે, જેને આપણે “સિરકેડિયન રિધમ” (Circadian Rhythm) કહીએ છીએ. આ ઘડિયાળ લગભગ 24 કલાકનું ચક્ર ધરાવે છે અને આપણી ઊંઘ-જાગવાના સમયને નિયંત્રિત કરે છે.
1. “સિરકેડિયન રિધમ” – શરીરની આંતરિક ઘડિયાળ:
આપણી “સિરકેડિયન રિધમ” એ કુદરતી પ્રક્રિયા છે. જ્યારે સૂરજ આથમે છે અને અંધારું થાય છે, ત્યારે આપણું મગજ “મેલાટોનિન” (Melatonin) નામનું હોર્મોન બનાવે છે. આ હોર્મોન આપણને ઊંઘ લાવવામાં મદદ કરે છે. તેનાથી વિપરીત, જ્યારે સવાર થાય છે અને પ્રકાશ થાય છે, ત્યારે મેલાટોનિન બનવાનું બંધ થઈ જાય છે અને આપણે જાગૃત થઈ જઈએ છીએ.
પરંતુ, હાર્વર્ડના અભ્યાસ મુજબ, આ “સિરકેડિયન રિધમ” એ દિવસે પણ એક ખાસ સમયે, લગભગ બપોર પછી, આપણને થોડીક ઊંઘ જેવું અનુભવ કરાવે છે. આ એ સમય હોય છે જ્યારે શરીર કુદરતી રીતે થોડું ધીમું પડી જાય છે, જાણે કે દિવસના મધ્યભાગમાં થોડો આરામ કરી રહ્યું હોય. આ A.M. (પહેલાંના) અને P.M. (પછીના) સમયનો તફાવત આપણા શરીરની કુદરતી લયનો એક ભાગ છે.
2. “સ્લીપ પ્રેશર” – ઊંઘનો વધતો ભાર:
હવે, બીજી ઘડિયાળ વિશે વાત કરીએ. આ બીજી ઘડિયાળનું નામ છે “સ્લીપ પ્રેશર” (Sleep Pressure). આ ઘડિયાળ ત્યારે કામ કરવાનું શરૂ કરે છે જ્યારે આપણે જાગૃત હોઈએ છીએ. જેટલો વધુ સમય આપણે જાગીએ છીએ, તેટલો જ “સ્લીપ પ્રેશર” વધતો જાય છે.
એક ખાસ રસાયણ, જેનું નામ છે “એડેનોસિન” (Adenosine), આપણા મગજમાં જાગૃત અવસ્થા દરમિયાન ધીમે ધીમે જમા થતું જાય છે. જેટલું વધુ એડેનોસિન જમા થાય, તેટલી જ આપણને ઊંઘ આવે છે. જ્યારે આપણે સૂઈ જઈએ છીએ, ત્યારે આ એડેનોસિન ધીમે ધીમે ઓછું થતું જાય છે, અને તેથી જ સવારે ઉઠીએ ત્યારે આપણે તાજગી અનુભવીએ છીએ.
દિવસ દરમિયાન ઊંઘ આવવાનું કારણ શું?
તો, દિવસ દરમિયાન આપણને ઊંઘ શા માટે આવે છે? આ બંને ઘડિયાળો એકસાથે કામ કરે છે.
- બપોરનો સમય: બપોરના સમયે, આપણી “સિરકેડિયન રિધમ” કુદરતી રીતે શરીરને થોડું ધીમું પાડે છે, જેનાથી થોડીક આળસ આવે છે.
- વધતું “સ્લીપ પ્રેશર”: તે જ સમયે, આપણે સવારથી જાગતા હોવાથી, “સ્લીપ પ્રેશર” પણ વધી રહ્યું હોય છે. એડેનોસિન શરીરમાં જમા થતું રહે છે.
આમ, બપોરના સમયે, જ્યારે કુદરતી રીતે શરીર ધીમું પડવાની તૈયારીમાં હોય અને “સ્લીપ પ્રેશર” પણ વધી ગયું હોય, ત્યારે આપણને દિવસ દરમિયાન ઊંઘ આવે છે. આ એકદમ સામાન્ય છે અને શરીરની એક મહત્વપૂર્ણ પ્રક્રિયા છે.
વિજ્ઞાન બાળકોને કેવી રીતે મદદ કરી શકે?
આ અભ્યાસ જેવી બાબતો શીખવાથી બાળકોમાં વિજ્ઞાન પ્રત્યેનો રસ વધી શકે છે. જ્યારે બાળકો સમજે છે કે તેમના શરીરની અંદર શું ચાલી રહ્યું છે, ત્યારે તેમને આશ્ચર્ય અને જિજ્ઞાસા થાય છે.
- પોતાના શરીરને સમજવું: બાળકો પોતાના શરીરના કાર્યો વિશે વધુ શીખી શકે છે, જેમ કે શા માટે તેમને ઊંઘ આવે છે, શા માટે તેમને ભૂખ લાગે છે, અથવા શા માટે તેઓ બીમાર પડે છે.
- રુચિ વિકસાવવી: વિજ્ઞાનના આવા રસપ્રદ જવાબો શોધવાથી બાળકોને વધુ પ્રશ્નો પૂછવા અને તેના જવાબો શોધવા માટે પ્રોત્સાહન મળે છે.
- સ્વસ્થ આદતો: આ સમજણ તેમને યોગ્ય સમયે સૂવાની અને પૂરતી ઊંઘ લેવાની જરૂરિયાત સમજવામાં પણ મદદ કરી શકે છે, જે તેમના સ્વાસ્થ્ય અને અભ્યાસ માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.
આમ, આગલી વખતે જ્યારે તમને દિવસ દરમિયાન ઊંઘ આવે, ત્યારે યાદ રાખજો કે તે તમારા શરીરની બે શક્તિશાળી ઘડિયાળો – “સિરકેડિયન રિધમ” અને “સ્લીપ પ્રેશર” – નું કામ છે! આ પ્રકૃતિનો જ એક ભાગ છે જે આપણને સ્વસ્થ અને કાર્યક્ષમ રહેવામાં મદદ કરે છે. વિજ્ઞાન આવી જ રસપ્રદ વાતો સમજાવે છે, તેથી હંમેશા શીખતા રહો અને પ્રશ્નો પૂછતા રહો!
What makes us sleepy during the day?
AI એ સમાચાર આપ્યા છે.
Google Gemini માંથી પ્રતિસાદ મેળવવા માટે નીચેનો પ્રશ્ન ઉપયોગમાં લેવાયો હતો:
2025-08-27 18:11 એ, Harvard University એ ‘What makes us sleepy during the day?’ પ્રકાશિત કર્યું. કૃપા કરીને સંબંધિત માહિતી સાથે એક વિગતવાર લેખ લખો, જે બાળકો અને વિદ્યાર્થીઓ સમજી શકે તેવી સરળ ભાષામાં હોય, જેથી વધુ બાળકો વિજ્ઞાનમાં રસ લેવા પ્રેરાય. કૃપા કરીને લેખ ફક્ત ગુજરાતીમાં જ આપો.