કોષિકાઓની યાદશક્તિ: ચાલુ-બંધ સ્વીચ નહીં, પણ ડિમર જેવી!
નવા સંશોધનથી જાણવા મળ્યું કે આપણી કોષિકાઓની યાદ રાખવાની શક્તિ, અપેક્ષા કરતાં વધુ સૂક્ષ્મ છે.
પરિચય:
આપણા શરીરમાં અબજો કોષિકાઓ (cells) છે, જે નાના કારખાનાઓની જેમ સતત કામ કરતી રહે છે. દરેક કોષિકાનું પોતાનું એક કામ હોય છે અને તે શરીરને સ્વસ્થ રાખવામાં મદદ કરે છે. જ્યારે આપણે કોઈ વસ્તુ શીખીએ છીએ અથવા કોઈ અનુભવ કરીએ છીએ, ત્યારે આપણા મગજ અને શરીરમાં ફેરફાર થાય છે. વૈજ્ઞાનિકો ઘણા સમયથી એ સમજવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે કે આ ફેરફારો કોષિકાઓમાં કેવી રીતે સંગ્રહિત થાય છે, જેને આપણે “યાદશક્તિ” કહીએ છીએ.
પરંપરાગત માન્યતા:
અત્યાર સુધી, ઘણા વૈજ્ઞાનિકો માનતા હતા કે કોષિકાઓની યાદશક્તિ કંઈક અંશે ચાલુ-બંધ સ્વીચ (on/off switch) જેવી હોય છે. જેમ લાઈટનું બટન દબાવવાથી લાઈટ ચાલુ થઈ જાય છે અથવા બંધ થઈ જાય છે, તેમ તેઓ માનતા હતા કે કોષિકા કાં તો કોઈ માહિતીને “યાદ રાખે” છે અથવા “યાદ નથી રાખતી”. જાણે કે કોઈ નિશ્ચિત પરિસ્થિતિમાં કોષિકા એક ખાસ રીતે કામ કરવા લાગે, અને જો તે પરિસ્થિતિ ન રહે તો પાછી પોતાની મૂળ સ્થિતિમાં આવી જાય.
નવું અને રોમાંચક સંશોધન:
પરંતુ, મેસેચ્યુસેટ્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ટેકનોલોજી (MIT) ના વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા ૯ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૨૫ ના રોજ પ્રકાશિત થયેલા એક નવા અભ્યાસમાં આ ધારણાને પડકારવામાં આવી છે. આ અભ્યાસ દર્શાવે છે કે કોષિકાઓની યાદશક્તિ ચાલુ-બંધ સ્વીચ જેવી નથી, પરંતુ તે ડિમર ડાયલ (dimmer dial) જેવી વધુ છે.
ડિમર ડાયલ એટલે શું?
તમે ક્યારેય કોઈ રૂમમાં લાઈટની તેજસ્વીતા (brightness) ઓછી-વધુ કરી છે? લાઈટના ડિમર ડાયલથી આપણે લાઈટને સંપૂર્ણપણે ચાલુ કે બંધ કરવાને બદલે, તેને ધીમી, મધ્યમ કે તેજસ્વી બનાવી શકીએ છીએ. એટલે કે, તેમાં ઘણા બધા સ્તરો (levels) હોય છે.
કોષિકાઓની યાદશક્તિ પણ આવી જ છે!
આ નવા સંશોધન મુજબ, કોષિકાઓ કોઈ માહિતીને માત્ર “યાદ છે” કે “યાદ નથી” એમ કહેવાને બદલે, તે માહિતીને કેટલી માત્રામાં યાદ રાખે છે તે નક્કી કરી શકે છે. જાણે કે કોષિકા કોઈ ચોક્કસ અનુભવને આધારે પોતાની કામગીરીમાં થોડો ફેરફાર કરે, પછી ભલે તે અનુભવ કેટલો પણ ઓછો કે વધારે તીવ્ર રહ્યો હોય.
આ અભ્યાસ કેવી રીતે કરવામાં આવ્યો?
વૈજ્ઞાનિકોએ ચોક્કસ પ્રકારના કોષિકાઓનો અભ્યાસ કર્યો. તેમણે જોયું કે જ્યારે આ કોષિકાઓ કોઈ ચોક્કસ ઉત્તેજના (stimulus) અથવા પરિસ્થિતિનો સામનો કરે છે, ત્યારે તેમની અંદર કેટલાક પ્રોટીન (proteins) ની માત્રા બદલાય છે. પહેલાં એવું મનાતું હતું કે આ પ્રોટીનનું પ્રમાણ એક નિશ્ચિત સ્તરે પહોંચે એટલે કોષિકા “યાદ” રાખી લે.
પરંતુ, નવા અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું કે પ્રોટીનની માત્રા ધીમે ધીમે બદલાય છે. જો ઉત્તેજના ઓછી તીવ્ર હોય, તો પ્રોટીન થોડું બદલાય. જો ઉત્તેજના વધુ તીવ્ર હોય, તો પ્રોટીન વધુ પ્રમાણમાં બદલાય. આ ફેરફાર, કોષિકાની ભવિષ્યમાં કરવામાં આવતી પ્રતિક્રિયા (response) ને અસર કરે છે. જાણે કે તે અનુભવની “યાદ” ની તીવ્રતાને નિયંત્રિત કરતું હોય.
આનું મહત્વ શું છે?
આ શોધ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે તે આપણને કોષિકાઓની યાદ રાખવાની ક્ષમતા વિશે વધુ ઊંડાણપૂર્વક સમજવામાં મદદ કરે છે.
- રોગના કારણો સમજવામાં મદદ: ઘણા રોગો, જેમ કે કેન્સર કે ન્યુરોલોજીકલ ડિસઓર્ડર (જે મગજ અને ચેતાતંત્રને અસર કરે છે) માં કોષિકાઓની ખોટી યાદશક્તિ જવાબદાર હોઈ શકે છે. આ નવી સમજણ, વૈજ્ઞાનિકોને આવા રોગોના મૂળ કારણોને વધુ સારી રીતે સમજવામાં મદદ કરી શકે છે.
- નવી દવાઓ બનાવવામાં મદદ: જો આપણે સમજી શકીએ કે કોષિકાઓ કેવી રીતે યાદ રાખે છે અને ભૂલી જાય છે, તો આપણે એવી દવાઓ બનાવી શકીએ જે આ પ્રક્રિયાને સુધારી શકે.
- વધુ સારી સારવાર: આનાથી ભવિષ્યમાં રોગોની સારવાર વધુ અસરકારક બની શકે છે.
- વિજ્ઞાનમાં રસ: આવી નવી અને આશ્ચર્યજનક શોધો બાળકો અને વિદ્યાર્થીઓને વિજ્ઞાનના રહસ્યો ઉકેલવા માટે પ્રેરણા આપી શકે છે.
બાળકો અને વિદ્યાર્થીઓ માટે સંદેશ:
આપણા શરીરમાં જે કંઈ થાય છે, તે ખૂબ જ જટિલ અને રસપ્રદ છે. કોષિકાઓ, જે આપણને દેખાતી પણ નથી, તે પણ કેટલી અદ્ભુત રીતે કામ કરે છે! જેમ ડિમર ડાયલ લાઈટને અલગ-અલગ સ્તરે પ્રકાશિત કરી શકે છે, તેમ આપણી કોષિકાઓ પણ અનુભવોને અલગ-અલગ રીતે “યાદ” રાખી શકે છે. વિજ્ઞાન આવા અનેક રહસ્યો ઉજાગર કરે છે. જો તમે પણ આવા રહસ્યો ઉકેલવામાં રસ ધરાવો છો, તો વિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરતા રહો! કદાચ તમે પણ ભવિષ્યમાં આવા જ કોઈ નવા અને મહત્વપૂર્ણ સંશોધનનો ભાગ બનો!
Study finds cell memory can be more like a dimmer dial than an on/off switch
AI એ સમાચાર આપ્યા છે.
Google Gemini માંથી પ્રતિસાદ મેળવવા માટે નીચેનો પ્રશ્ન ઉપયોગમાં લેવાયો હતો:
2025-09-09 15:00 એ, Massachusetts Institute of Technology એ ‘Study finds cell memory can be more like a dimmer dial than an on/off switch’ પ્રકાશિત કર્યું. કૃપા કરીને સંબંધિત માહિતી સાથે એક વિગતવાર લેખ લખો, જે બાળકો અને વિદ્યાર્થીઓ સમજી શકે તેવી સરળ ભાષામાં હોય, જેથી વધુ બાળકો વિજ્ઞાનમાં રસ લેવા પ્રેરાય. કૃપા કરીને લેખ ફક્ત ગુજરાતીમાં જ આપો.